«Εξέλιξη των κινημάτων για τη διαχείριση των απορριμμάτων στην Ελλάδα και η διαμόρφωση μιας κινηματικής πρότασης» του Τάσου Κεφαλά .

No time to Waste

Συνέδριο πολιτών για τα αδιέξοδα και τις λύσεις στη διαχείριση των απορριμμάτων

13 & 14/4/2019, ΕΜΠ - Σχολή Αρχιτεκτονικής

«Εξέλιξη των κινημάτων για τη διαχείριση των απορριμμάτων στην Ελλάδα

και η διαμόρφωση μιας κινηματικής πρότασης»

Παρέμβαση Τάσου Κεφαλά

Συνηθίζουμε να μιλάμε -κάπως ουδέτερα- για διαχείριση των απορριμμάτων. Στο μυαλό μας έχουμε τα αστικά στερεά απόβλητα (ΑΣΑ), την κοινή αίσθηση μιας προβληματικής κατάστασης και τους πιθανούς τρόπους για την αντιμετώπισή της. Στην πραγματικότητα, έχουμε να κάνουμε με κάτι πολύ πιο σύνθετο από την αναζήτηση κάποιων τεχνικών διαχείρισης, αφενός επειδή το αντικείμενο είναι πολύ πιο ευρύ -δηλαδή, το σύνολο των αποβλήτων- και αφετέρου επειδή κανείς πρέπει να ξεκινά από τις αιτίες της δημιουργίας του προβλήματος και όχι από τις συνέπειές του. Κατά συνέπεια, είναι πολύ πιο ακριβές το να μιλάμε για παραγωγή και διαχείριση των αποβλήτων.

Α. ΟΙ ΒΑΣΙΚΕΣ ΠΑΡΑΜΕΤΡΟΙ ΤΟΥ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΟΣ

Οι εξελίξεις στον τομέα της διαχείρισης των αποβλήτων καθορίζονται από την αλληλεπίδραση τεσσάρων βασικών παραμέτρων:

1. Τις κυρίαρχες ιδεολογικές αντιλήψεις και αφηγήσεις, για τον τρόπο οργάνωσης της κοινωνίας και της οικονομίας.
2. Τις πολιτικές πρακτικές και τις θεσμίσεις, που -κατά καιρούς- υιοθετούνται και εφαρμόζονται.
3. Τις επιδιώξεις και τις προτεραιότητες του κεφαλαίου, ειδικότερα εκείνου του τμήματός του που δραστηριοποιείται στον τομέα της διαχείρισης των αποβλήτων.
4. Το επίπεδο της συνείδησης της κοινωνίας -συνολικά- και της δυναμικής του κινηματικού σκέλους της, πιο ειδικά.

Β. ΣΥΝΟΠΤΙΚΕΣ ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΕΙΣ

1. Το πρόβλημα της παραγωγής και διαχείρισης των αποβλήτων δεν είναι τωρινό, συναντάται και στις προκαπιταλιστικές κοινωνίες. Ωστόσο, οξύνεται στις συνθήκες του καπιταλισμού, με τη βιομηχανοποίηση, τις μεγάλες αστικές συγκεντρώσεις και με την κυριαρχία της λογικής της ανάπτυξης. Άμεση συνέπεια είναι η ραγδαία αύξηση των μεγεθών των αποβλήτων, η απώλεια της όποιας δυνατότητας τοπικής διαχείρισης και η ανάγκη της ειδικής διαχείρισης ορισμένων κατηγοριών (επικίνδυνων) αποβλήτων.

Τις τελευταίες δεκαετίες, παρουσιάζεται μια τεράστια όξυνση, η οποία συνοδεύεται από μια σχετική αυτονόμηση των ενεργειακών δραστηριοτήτων και των δραστηριοτήτων διαχείρισης αποβλήτων. Η τελευταία επισήμανση έχει να κάνει άλλοτε με τη δημιουργία τεχνητών αναγκών και άλλοτε με την αντιμετώπιση υπαρκτών αναγκών σαν ευκαιριών για νέες κερδοσκοπικές δραστηριότητες και όχι με τη λογική του περιορισμού και της εξάλειψης του προβλήματος. Στα αξιοσημείωτα αυτής της προσέγγισης είναι η εισαγωγή της καύσης στη διαχείριση των αποβλήτων, πρακτική που «παντρεύει» τα απόβλητα με την ενέργεια.

2. Στα καθ’ ημάς, αρχίζει να συνειδητοποιείται σαν πρόβλημα τη δεκαετία του ’60, με την πρώτη σχετική ΚΥΑ να υπογράφεται το 1964. Μέχρι τότε, κυριαρχούσε η ανεξέλεγκτη διάθεση και –στην καλύτερη περίπτωση- οι χωματερές, πρακτική που δε σταμάτησε να υλοποιείται μέχρι σήμερα.

Μια πιο συστηματική προσπάθεια, από τη μεριά της πολιτείας, αρχίζει να εκδηλώνεται τη δεκαετία του ’90, με τους πρώτους νομαρχιακούς σχεδιασμούς, σύνθεση των οποίων είναι ο εθνικός σχεδιασμός του 2000. Ακολουθεί η υποχρέωση σύνταξης περιφερειακών σχεδιασμών, την περίοδο 2003-2006 και ο νέος εθνικός σχεδιασμός του 2003. Στο μεσοδιάστημα, υπογράφονται υπουργικές αποφάσεις, που ενσωματώνουν στην εθνική νομοθεσία τις ευρωπαϊκές οδηγίες για τα στερεά απόβλητα και τα επικίνδυνα απόβλητα και ο νόμος 2939/2001 για την εναλλακτική διαχείριση διαφόρων προϊόντων και συσκευασιών. Στόχος είναι η «κανονικοποίηση» της διαχείρισης, μέσω της υιοθέτησης ευρείας γκάμας υποδομών. Στην πράξη, το κύριο βάρος πέφτει στη δημιουργία ΧΥΤΑ και –δευτερευόντως- σε κάποιες μονάδες μηχανικής επεξεργασίας (Αθήνα, Χανιά, Ηράκλειο, Καλαμάτα, Ζάκυνθος). Το εργαλείο που επιλέγεται να χρησιμοποιηθεί είναι οι ΣΔΙΤ. Επίσης, δημιουργείται το δίκτυο των ΚΔΑΥ, μέσα σε ένα πλήρως ιδιωτικοποιημένο και αδιαφανές σύστημα ανακύκλωσης.

Τελευταίο επεισόδιο είναι η υιοθέτηση του εθνικού σχεδίου (ΕΣΔΑ) του 2015. Πρόκειται για ένα κείμενο προορισμένο να εξυπηρετήσει τη λογική της μαζικής επεξεργασίας σύμμεικτων και την πρακτική των ΣΔΙΤ, που -την τελευταία στιγμή- αναθεωρήθηκε, ενσωματώνοντας βασικές κινηματικές διεκδικήσεις, κυρίως την αντίληψη της αποκεντρωμένης διαχείρισης. Θα μπορούσαμε να το παρουσιάσουμε με ένα ανήμπορο σώμα, στο οποίο έχει γίνει μεταμόσχευση όλων των βασικών οργάνων του. Ακολούθησαν τα αντίστοιχα περιφερειακά σχέδια (ΠΕΣΔΑ) και για -πρώτη φορά- τα τοπικά σχέδια (ΤΟΣΔΑ), σε επίπεδο δήμων. Τα σχέδια αυτά έχουν τεθεί σε ουσιαστική αχρηστία και δοκιμάζονται, κυρίως εξαιτίας της απουσίας βούλησης των θεσμών για την υλοποίησή τους και εξαιτίας της απουσίας ισχυρής κινηματικής πίεσης.

3. Το μέγεθος των δραστηριοτήτων διαχείρισης αποβλήτων και ο συνακόλουθος τζίρος έχουν προσελκύσει το ενδιαφέρον μεγάλων επιχειρηματικών ομίλων, οι οποίοι εστίασαν στις μεγάλου μεγέθους κεντρικές εγκαταστάσεις επεξεργασίας σύμμεικτων και στους χώρους ταφής, μέσω ΣΔΙΤ. Ωστόσο, στις περιόδους καμπής, έδειξαν μεγάλη προσαρμοστικότητα, διεκδίκησαν και πήραν πολλά μικρότερα έργα και, σήμερα, κατέχουν μεγάλο μερίδιο στη διαχείριση των απορριμμάτων των δήμων και των νομαρχιακών – περιφερειακών φορέων διαχείρισης (ΦοΔΣΑ). Ταυτόχρονα, έχουν καταφέρει να ελέγχουν, σχεδόν πλήρως, τον τομέα της ανακύκλωσης. Η διολίσθηση, εκ νέου, στις πρακτικές ΣΔΙΤ -από την παρούσα κυβέρνηση- έχει αναθερμάνει το επιχειρηματικό ενδιαφέρον, ενώ η κατάσταση κρίσης που επικρατεί σε πολλές περιοχές έχει αναζωπυρώσει τη συζήτηση για την καύση.

Γ. Η ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΟ ΚΙΝΗΜΑΤΙΚΟ ΕΠΙΠΕΔΟ

1. Οι κινηματικές δράσεις έχουν, κατά κανόνα, καθαρά αμυντικό χαρακτήρα. Ακολουθούν τις πολιτικές του κράτους, γι αυτό και εκδηλώνονται εκεί όπου υπάρχει κάποια προβληματική δραστηριότητα ή σχεδιάζεται νέα. Σπάνια οι δράσεις εκδηλώνονται σε άλλες περιοχές και σε άλλο επίπεδο.

2. Οι λογικές της ανάπτυξης, της εξέλιξης, της βελτίωσης του βιοτικού επιπέδου και του εκσυγχρονισμού εξακολουθούν να ασκούν θετική επίδραση και σπάνια βρίσκονται στο επίκεντρο της κριτικής των κινημάτων. Αν θέλουμε να το πούμε αλλιώς: δεν αμφισβητείται η αιτία του προβλήματος, αλλά οι λύσεις που προτείνονται για την αντιμετώπισή του. Κατά κανόνα, οι κινητοποιήσεις στρέφονται κατά συγκεκριμένων χωροθετήσεων και, σε λίγες περιπτώσεις, κατά της πρακτικής της καύσης. Ιδιαίτερη κατηγορία αποτελούν οι κινητοποιήσεις των εργαζομένων στην αυτοδιοίκηση, που εστιάζουν στις προσπάθειες ιδιωτικοποίησης της διαχείρισης των απορριμμάτων - αποβλήτων.

3. Πολλοί από τους αγώνες, παρά τη ρητορική που χρησιμοποιείται, απέκτησαν τοπικιστικά χαρακτηριστικά ή φλέρταραν ανοιχτά με τον τοπικισμό και το συντηρητισμό, με χαρακτηριστικότερο παράδειγμα τον εμβληματικό –κατά πολλούς- αγώνα της Κερατέας. Με προβληματίζει, επίσης, η περίπτωση της Λευκίμμης, στην οποία υπήρξε ένας ενδιαφέρων εσωτερικός διάλογος, που γνώρισε μια μεγάλη περίοδο εφησυχασμού και στασιμότητας, μέχρι πολύ πρόσφατα, όταν και «ξαναφούντωσαν» οι αντιδράσεις, μέσα όμως σε ένα πολύ διαφορετικό περιβάλλον που επέτρεψε τη δυναμική παρουσία ακροδεξιών στοιχείων.

4. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, είτε εξαιτίας τοπικιστικών αντιλήψεων, είτε από άγνοια και αδυναμία προβολής εναλλακτικών λύσεων, έχει καλλιεργηθεί μια έμφυτη αρνητική προδιάθεση απέναντι σε κάθε δράση διαχείρισης αποβλήτων, ακόμη κι αν πρόκειται για την πιο ήπια από αυτές. Την ίδια ώρα, κατά έναν εξηγήσιμο τρόπο αναπτύσσεται μια τάση ανοχής στην πρακτική της καύσης, προφανώς διότι όλοι θεωρούν δεδομένο ότι οι σχετικές υποδομές θα γίνουν κάπου αλλού, μακριά από την περιοχή της δικής τους κατοικίας ή εργασίας.

5. Για σειρά πολλών ετών, τον όποιο αντίλογο τον μονοπώλησαν οι μεγάλες ΜΚΟ και οι άλλες περιβαλλοντικές οργανώσεις, που έφεραν στο προσκήνιο τις καλές πρακτικές (πρόληψη, ανακύκλωση, κομποστοποίηση κ.λπ.), χωρίς να καταφέρουν, ωστόσο, να περιγράψουν ένα ολοκληρωμένο σχέδιο, που θα μπορούσε να λειτουργήσει σαν ο συλλογικός κοινωνικός αντίλογος, ικανός να παρεμποδίσει και να αποτρέψει τους κυρίαρχους σχεδιασμούς.

6. Ξέρω ότι κρύβεται πολύς υποκειμενισμός σ’ αυτό που θα πω, αλλά είμαι πεισμένος ότι μια ποιοτική αλλαγή στο λόγο των κινημάτων παίρνει μαζικά χαρακτηριστικά, κάτω από την επίδραση της λειτουργίας και του δημόσιου λόγου της ΠΡΩΣΥΝΑΤ, μιας κινηματικής πρωτοβουλίας, που συγκροτήθηκε στις αρχές τους 2011 και σταμάτησε τη δράση της έξι χρόνια μετά. Η συνεισφορά της δε βρίσκεται στο ότι ανακάλυψε τον τροχό, αλλά στο ότι μπόρεσε να συνθέσει τις καλές πρακτικές σε ένα συνεκτικό σχεδιασμό, που μπόρεσε να τεκμηριώσει το κοινωνικό όφελος, έναντι των κυρίαρχων –μέχρι τότε- φιλοεργολαβικών σχεδιασμών. Αναφέρομαι, φυσικά, σε αυτό που συνηθίσαμε να αποκαλούμε αποκεντρωμένη διαχείριση, με δημόσιο και κοινωνικό χαρακτήρα και με έμφαση στην πρόληψη, στην προδιαλογή και στην ανάκτηση υλικών.

Η πρόταση αυτή επηρέασε τη ρητορική πολιτικών χώρων και κινημάτων, αν και σήμερα –λίγα χρόνια αργότερα- μπορώ με σιγουριά να πω πως σε πολλές περιπτώσεις αυτό έγινε με επιδερμικό τρόπο και σε άλλες με ιδιοτέλεια και για καθαρά ψηφοθηρικούς λόγους.

Δ. ΟΙ ΠΡΟΤΕΡΑΙΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟΝ ΠΡΟΣΝΑΤΟΛΙΣΜΟ ΤΩΝ ΚΙΝΗΜΑΤΩΝ, ΣΗΜΕΡΑ

Παρομοιάστηκε, σε κάποιο σημείο, ο ΕΣΔΑ με ένα σώμα, στο οποίο έχουν αντικατασταθεί όλα τα βασικά όργανα. Το πρόβλημα βρίσκεται στο ότι τις βασικές εγκεφαλικές λειτουργίες αυτού του σώματος τις ελέγχουν οι μηχανισμοί του κράτους και η κυβέρνηση. Το αποτέλεσμα είναι να ακυρωθεί στην πράξη το ΕΣΔΑ, να παραμένει τελματωμένο και αδιαφανές το σύστημα της ανακύκλωσης και να επανέλθουν οι ΣΔΙΤ και η καύση. Σε αυτές τις συνθήκες, οι κινηματικές επιδιώξεις πρέπει, κατά τη γνώμη μου, να εστιάσουν στα εξής:

• Στην υποστήριξη και όχι στην περαιτέρω απαξίωση του ΕΣΔΑ. Είναι τραγικό λάθος οι όποιες εσωτερικές αντιφάσεις του, οι γενικές εισαγωγικές αναφορές στις πολιτικές της ΕΕ και η υιοθέτησή του από την κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ να αναχθούν σε αποκλειστικό κριτήριο για την αξιολόγησή του, αγνοώντας το βασικό του πυρήνα και το γεγονός ότι ενσωματώνει το μεγαλύτερο μέρος των κινηματικών διεκδικήσεων των τελευταίων χρόνων.

• Στην υιοθέτηση και διεκδίκηση ολοκληρωμένης λύσης για τη διαχείριση των αποβλήτων, σε κάθε περίπτωση, ακόμη και σε αυτήν που δεν υιοθετείται η αντίληψη της αποκεντρωμένης διαχείρισης. Προγράμματα πολιτικών κομμάτων και διακηρύξεις συλλογικοτήτων που αρκούνται, στο 2019, στην υποστήριξη γενικών αρχών -όπως η πρόληψη, η προδιαλογή των υλικών, η ανακύκλωση, η κομποστοποίηση-, θυμίζοντας ΜΚΟ της δεκαετίας του ’90, μόνο απογοήτευση και θλίψη προκαλούν.

• Στον απεγκλωβισμό από τη λογική των επιλεκτικών διεκδικήσεων ή αρνήσεων, ανάλογα με το τι φαίνεται να εξυπηρετεί τις τοπικές αντιστάσεις. Δηλαδή, όταν βρισκόμαστε αντιμέτωποι με μια χωροθέτηση ΧΥΤΑ/Υ να καταφεύγουμε στο «ΧΥΤΑ ποτέ και πουθενά» (ακόμη χειρότερα στην εξαγωγή των σκουπιδιών), όταν αντιπαλεύουμε την καύση να απαξιώνουμε τη χρησιμότητα της μηχανικής διαλογής και όταν φοβόμαστε να προωθήσουμε ένα «πράσινο σημείο» να μιλάμε για χωματερές στις πόλεις και για καταπάτηση των λιγοστών ελεύθερων χώρων.

• Στην ενθάρρυνση της πιο ενεργού εμπλοκής των πολιτών στη διαχείριση των αποβλήτων και στην υποστήριξη όλων εκείνων των πρωτοβουλιών, που δεν έχουν κερδοσκοπικό χαρακτήρα και υπηρετούν το συνολικό εναλλακτικό μοντέλο.

• Στην αποφασιστική απόκρουση της νέας συντονισμένης προσπάθειας να υιοθετηθούν οι πρακτικές της ενεργειακής αξιοποίησης - καύσης, σαν βασικού εργαλείου διαχείρισης των αποβλήτων, πολύ δε περισσότερο με το μανδύα των ΑΠΕ.